Eukuan minuat tshe tshitapatamaku eshpanit tshitaimunnan. Anutshish tshika tshitapatenan neni aituna (verbes) eshinikatakaniti ; tan eshi-uitakaniti mak tan tshe ishi-tatipanakaniti.
Ushkat mate tshipa tshi issishuenan, takuana aituna ka inniuimakaki (animé) kie takuana aituna eka ka inniuimakaki (inanimé). Mate tshitapatamutaui anite tipatshimunissit :
→ Nuapamau nitauassim pemutet meshkanat.
Aitun ka inniuimakak : nuapamau mak pemutet
→ Enen mueu namesha.
Aitun ka inniuimakak : mueu
→ Nuapaten nimassin eshtet nete unuitimit.
Aitun eka ka inniuimakak : nuapaten mak eshtet
→ Shutit pimipanitau utapanu.
Aitun eka ka inniuimakak : pimipanitau.
Ishinakuaki ka inniuimakak ishinikatamun tshetshi takuak anite, tshika inniuimakan ashit ne aitun pessish tshe takuak. Tshipa tshi ishi-uitakanu miam : auen kie ma tshekuan ka aiatinak aitunnu (sujet du verbe).
Nete tipatshimunissit «Nuapamau nitauassim pemutet meshkanat». Ne aimun nitauassim : ishinikatamun ka inniuimakak an, aiatinamu aitunnu. Eukuan iapit eshinakuak tekuaki aitun eka ka inniuimakak, anite pessish tekuak ishinikatamun, tshika ishinakuan miam ne aitun. Tshika ui uitshetumakana ne ishinikatamun mak ne aitun, tshetshi minushtet tipatshimuniss.
Apu nita tshika tshi apashtain aimun ait eshi-pimipanit, ait eshinakuak. Apu tshika ut minutakuak tshitaimun, tshitipatshimun.
Mate: APU TSHI ISSISHUEIN UME:
→ Nuapaten nitauassim pemutet meshkanat.
→ Enen mitshu namesha.
→ Nuapamau nimassin eshtet nete unuitimit.
→ Shutit pimipanieu utapanu.
Ne kutak tshekuan tshe ui tshissenitakanit : ishinakuan nanikutini tshetshi takuak ishinikatamun mak nanikutini apu takuak ishinikatamun anite pessish meshinatet. Ne aitun katshitaimu nenu aimunnu, aimun ka ashushtet tshipa tshi ishinikatenan, complément ishinikatakanu e mishtikushiu-aiminanut. Tekuaki kie eka tekuaki ne aimun ka ashushtet (complément), ishinikateu transitif kie ma intransitif.
→ Transitif: takuan anite aimun ka ashushtet (complément).
→ Intransitif: apu takuak anite aimun ka ashushtet (complément).
Neuait anite tatipanakanua neni aituna. AI, II, TA, TI.
- AI : (Animé intransitif) : Aitun ka inniuimakak an, ishinikatamun ashit eukuan eshinakuak anite ka takuak, ka aitit nenu tshekuannu. Apu takuannit mishkut tshekuannu tshipa katshitaimu.
- Mate: Atenau nipau. (shash tshishtapanu tipatshimuniss).
- II : (Inanimé intransitif) : Aitun eka ka inniuimakak an, ishinikatamun ashit eka ka inniuimakak, ne ka aitit nenu tshekuannu. Apu takuannit mishkut tshekuannu tshipa katshitaimu.
- Mate: Nitakup mishau. (apu tshi anu ashushtain tshekuan, shash tshishtapanu tipatshimuniss).
- TA : (Transitif animé) : ne aitun, ka inniuimakak an kie ne ishinikatamun pessish meshinatet ashit. Ne ishinikatamun tekuak eukuan an e aitit nenu aitunnu. Takuannu ashit tshekuannu (ishinikatamun) e katshitaikau, ka inniuimakanit nenu iapit aimunnu.
- Mate: Pinamen uapameu utauassima. (Pinamen : eukuan an ka aitit tshekuannu, uapameu : aitun ka inniuimakak, utauassima : eukuan ka katshitaikanit, ishinikatamun an ka inniuimakak).
- TI : (Transitif inanimé) : ne aitun, eka ka inniuimakak an kie ne ishinikatamun pessish meshinatet ashit. Ne ishinikatamun tekuak eukuan an e aitit nenu aitunnu. Takuannu ashit tshekuannu (ishinikatamun) e katshitaikau, eka ka inniuimakanit nenu iapit aimunnu.
- Mate: Massen utinamu utapannu. (Massen : eukuan an ka aitit tshekuannu, utinamu : aitun eka ka inniuimakak, utapannu : eukuan ka katshitaikanit tshekuan, ishinikatamun an eka ka inniuimakak).
Anu put tshipa nishtutenau neni aituna mashinateti eshi-katipanashtakaniti :
| Eshinikatet | Passe aituna e tatipanashtakaniti |
|---|---|
| AI : Animé intransitif | pimuteu, ituteu, mishishtu, akushu, animishu, atusseu… |
| II : Inanimé intransitif | nutin, uapau, animan, akua tipishkau, uikan… |
| TA : Transitif animé (auen) | iteu, shatshieu, mueu, kushpitaieu, uitshieu, uieshimeu… |
| TI : Transitif inanimé (tshekuan) | kushtamu, natamu, matshi-tutamu, matenitamu, minuenitamu… |